FPR-INKOTANYI NA LUNARI NI MAHWI

AHO BUKERA TURASUBIRA MURI 1959.

Nyuma y’inyandiko ya padiri Fortunatus Rudakemwa (Priorité n°1 : Régler leurs comptes aux Bahutu?) yasohotse kuri izi mbuga ku wa 09/12/2007, nsanze ari ngombwa kugira icyo mvuga kuri bimwe mu bibazo bikomeye yakomojeho byugarije igihugu cyacu n’ubwo abategetsi bacyo bakomeje kubyirengagiza nkana.

Ntibyoroshye na none kuko muri iki gihe hakiri abantu benshi batiteguye kubona umututsi atinyuka kuvugira ahagaragara ibyo benshi mu banyarwanda bavugira mu matamatama, cyane cyane iyo atoboye akavuga amateka ajyanye na 1959 kandi akagaragaza impungenge z’uko dukomeje kurangara FPR izayadusubizamo.

Nyuma yo gushishoza rero, mpisemo kuba mbere na mbere umuntu (un être humain/human being), umunyarwanda, yenda iby’ubututsi bibe binagiye ku ruhande, noneho ngatinyuka kugaragaza uko ibintu byifashe muri iki gihe kabone n’iyo naba ndanduye inzuzi. Niziranduke nibirimba zishire mu mayogi ariko mwene Kanyarwanda atangire ubuzima bufite icyizere kitikanga inkongi, ntigitinye umuhoro, ntigihore ku nkeke y’ingoyi n’agafuni cyangwa ngo gihore mu bwoba bw’intambara z’urudaca. Ese ubundi abo bashorwa mu bwicanyi bo si abanyarwanda bene wacu ? Nanze kuba muri ba bandi bahora babwira abashowe mu bwicanyi ngo « baragapfa urwo bapfuye », none mpisemo gukubitira ikinyoma ahashashe.

Kuki 1959 ?

Kuko nta munyarwanda n’umwe ugeze mu kigero cyo gusobanukirwa utari yumva ibigwi by’uwo mwaka n’ubwo bivugwa mu buryo butandukanye. Ukuntu u Rwanda ruyobowe muri iki gihe bifite inkomoko muri 1959. Abafashe ubutegetsi muri 1994, bari bamaze imyaka 4 yose baburwanira n’ababwegukanye muri 1959 benshi mu batutsi bamaze kwicwa, gutwikirwa no gucibwa mu gihugu. Uretse kuba injiji no gukunda byacitse, ubundi uwifuza ko ibi byasubira yaba ari umugome n’umugizi wa nabi. Kuko ibyabanjirije 1959 n’ibyayikurikiye ari byo byibarutse intambara ya 1990 yaje gusozwa n’itsembabwoko n’itsembatsemba muri 1994 ndetse ingaruka zabyo zikarenga imipaka y’u Rwanda zigasakara mu bihugu byinshi cyane cyane muri Repubulika iharanira demokarasi ya Congo yahoze yitwa Zaïre.

IKIBAZO HUTU-TUTSI

Kuri iyi ngingo, ndagaruka ku buryo iki kibazo cyari giteye muri 1959, umuti cyahawe, n’ingaruka zabyo. Ndanagaruka kandi ku buryo icyo kibazo giteye muri iki gihe, umuti gihabwa, n’ingaruka ntinya ko byazatera.

Ikibazo Hutu-Tutsi muri za 1959

Aha ntekereza ko twakwifashisha igitabo cya padiri Kalibwami Justin w’umututsi yandikiye mu Bufaransa aho yabaye igihe kirekire. Icyo gitabo yise Le Catholicisme et la Société rwandaise 1900-1962 cyasohokeye muri Editions Présence Africaine muri 1991.

Kuva ku rupapuro rwa 447 kugeza ku rwa 455 rw’uwo mutumba w’amapaji akabakaba 600, Kalibwami avuga uburyo ikibazo Hutu-Tutsi cyigiwe mu Nteko nkuru y’igihugu muri Kamena 1958. Kalibwami avuga ko iyo Nteko yabanjirijwe n’akanama k’impuguke kari kashyizweho n’Umwami Mutara Rudahigwa ngo gasesengure imiterere y’icyo kibazo mbere yo gutanga raporo mu Nteko nkuru y’igihugu.

Mu bari bagize ako kanama k’impuguke ku ruhande rw’abahutu, harimo 4 mu bari banditse Manifetse y’abahutu ari bo Niyonzima Maximilien, Mulindahabi Calliope, Ndahayo Claver, Habyarimana Gitera Emmanuel n’abandi bahutu 2 ari bo Bicamumpaka Balthazar na Bendantunguka J.M.V. Naho ku ruhande rw’abatutsi harimo bamwe mu bari bagize Inteko nkuru y’igihugu nka Mungarurire Pierre watwaraga Bwanacyambwe, padiri Kagiraneza Jean n’abandi.

Ako kanama kamaze iminsi 15 yose kiga ikibazo Hutu-Tutsi gashingiye ahanini kuri Manifeste y’Abahutu(25/ 03/1957) no ku zindi nyandiko zinyuranye zirimo amabaruwa menshi yagaragazaga akarengane k’abahutu n’ibyifuzo byabo.

Inteko nkuru y’igihugu yabivuzeho iki?

Nk’uko Kalibwami abisobanura, habanje kwibazwa niba hariho ikibazo Hutu-tutsi koko. Yewe ndetse hajemo no kwibaza niba abahutu n’abatutsi babaho. Iyo nama yari iyobowe n’Umwami ubwe, ikurikiranywe n’imbaga y’abaturage benshi ngo bari bazinduwe no kumva ko ibibazo nyabyo bibugarije byigwa, ngo yaje gusanga nta muhutu nta mututsi babaho. Ngo habaho abanyarwanda naho ubuhutu n’ubututsi bikaba ibyitiriro.

«Il fut également affirmé qu’il était difficile sinon impossible de dire qui au Rwanda était tutsi, hutu ou twa. La qualité importante pour chacun, disait-on, c’était le fait d’être rwandais. Tutsi, Hutu ou Twa, c’étaient des espèces de surnoms auxquels il ne convenait pas d’attacher de l’importance. Il fut dit que le pouvoir rwandais, de tout temps, n’avait jamais favorisé une ethnie plus qu’une autre, que, par conséquent, pour la promotion aux charges publiques, le même pouvoir s’intéressait toujours de la même façon à toutes les candidatures qui se présentaient». p451.

Mu gushimangira ibyo, Umwami yasomesheje amabaruwa ngo yari yandikiwe n’abanyarwanda bo mu bwoko bw’abahutu ngo bitandukanya na bene wabo biha gushora igihugu mu “matiku n’ubutiriganya” bazana ibibazo by’amoko kandi nta byariho mu Rwanda. ”Ils affirmaient faire confiance totalement au Mwami et à ses chefs, et être heureux de la façon dont était dirigé le pays. Un tel parla spécialement de Joseph Habyarimana Gitera, en demandant qu’il soit mis en prison”. p452..

Mu myanzuro y’iyo nama, Umwami ubwe yagize ati : «Ndahamya ntibeshya ko bibaye ubwa mbere kuva u Rwanda rwitwa u Rwanda ko humvikana iki kibazo kimaze iminsi cyigirwa muri iyi Nteko, kandi  ihangana hagati y’abatuye igihugu ni cyo kintu cya mbere kibi kibangamira amajyambere yabo.  Nta muntu n’umwe wambuza gucira urw’abagome abantu batinyuka kubiba no gukwiza ibyifuzo nk’ibyo bibisha kandi biteye isoni». Kandi ubwo mbere yo kujya mu ruzinduko mu Bubiligi nyuma y’iyo nama, Umwami ntiyabuze kugira ati : «Mbasabye nkomeje mwese, mbere y’uko ngenda, ko mwafatana mu nda, kugira ngo muzibire kandi murwanye icyo ari cyo cyose cyahungabanya cyangwa kikamunga “imbaga y’inyabutatu ijya mbere”. Abateje ubu bwumlvikane buke bose bakwiye kugawa n’igihugu cyose ku mugaragaro, kandi bagahanwa nk’abagome bose».

Nta bapfira gushira        

Padiri Bushayija Stanislas, umwe mu bari bagize Inteko nkuru y’igihugu, yabwiye abari aho ko badakwiye kwirengagiza iki kibazo, abumvisha ko ku isi hose ari ko bigenda, ko iyo abantu batangiye kugaragaza akarengane bagirirwa abategetsi bakabyirengagiza bakabareba babarenza ingohe, uburi kera birangizwa n’imyivumbagatanyo (Revue Nouvelle, tome 28 n°12, Déc 1958 pp 594-597). Banze kumwumva kugeza ubwo iryavuzwe ritaha kandi ritaha nabi.

Ikibazo Hutu-Tutsi nyuma ya 1994

Intambara yo muri 1990 n’itsembabwoko ryayirangije muri 1994 byatumye ibibazo by’amoko birushaho kuvugirwa ahagaragara, ariko na none ugasanga biri mu rwego rwo kwibasira ubwoko ubu n’ubu aho gushaka ibisubizo nyabyo kandi birambye ku kibazo gikomeje kuzinzikwa. FPR imaze gufata leta, yahanaguye ubwoko mu ndangamuntu. Icyakora, itsembabwoko ryari ryarabwanditse mu bwonko bw’umunyarwanda uwo ari we wese ndetse n’Umuryango w’abibumbye wari wabihaye umugisha mu gihe wemezaga ko mu Rwanda habaye itsembabwoko. Bamwe mu banyarwanda bibwiraga ko tugiye twese kuba umwe, ndetse Leta ya FPR ihitamo kwitwa iy’ubumwe n’ubwiyunge. Ariko kandi hariho ikibazo cy’itsembabwoko rigomba kubazwa abarikoze kandi biganje mu bahutu, tutaretse n’ibindi byaha biremereye ariko bidakurikiranwa kugeza ubu kandi byibasiye abahutu. Inama z’ubwiyunge ziteranira buri mwaka i Kigali zibwira abanyarwanda ko bose ari bamwe. Itegeko nshinga rya Repubulika na ryo risa n’iryemeza ko nta bwoko bubaho mu Rwanda, yewe ndetse n’abavugizi ba FPR nka Sebasoni bakunze kwandika kenshi basa n’abemeza ko nta bwoko bukibaho mu Rwanda.

Kimwe no muri 1957, inyandiko ya padiri Fortunatus Rudakemwa, utari mu Rwanda muri 1994 ngo abe yaregwa itsembabwoko mu buryo ubwo ari bwo bwose, iragaruka ku karengane k’abahutu mu Rwanda rw’ubu ngo rutarangwamo amoko. Ngoroye gato ibyo avuga, sinemeranya na we ko akarengane yavuze kihariwe n’abahutu. Abatutsi na bo kabageraho cyane cyane abarokotse itsembabwoko. Gusa rero, singendereye gusaba Padiri Rudakemwa kuvugira abatutsi ku gahato. Yahisemo kuvugira abahutu kandi uburyo yerekana agahinda bafite si ibyo kwirengagizwa.

Ntagombye kujya gusesengura ibitabo, ibisubizo leta ya FPR yahita iha Padiri Rudakemwe n’ababona ibintu nka we biroroshye. Ni uko afite “ingengabitekerezo ya jenoside”, ko abiba amacakubiri mu gihugu kitabamo amoko, ko nta kibazo abahutu bafite kuko batanabaho. Icyakurikira ibyo birego bimuhama nta kindi kitari uguhanwa nk’umugome wese!

Gusa rero hari icyo dukwiye kwibazwaho. Mfite ingero zirenze ijana z’abatutsi bagaragarije mu buryo bunyuranye ko batumvikana na FPR mu mitegekere yayo, ndetse bamwe bakanayinenga ku mugaragaro. Abo ngabo akenshi FPR ibanza kubita abahutu mbere yo kubakanira urubakwiye. Yewe n’iyo iketse ko ushobora kuba utumvikana na yo n’ubwo waba utarabigaragaza, yihutira gukwirakwiza hose ko uri umuhutu. Ibyo kandi bigakorerwa mu bunyamabanga bukuru bwa FPR nyiri izina, bikozwe n’abakada nka Aimable Bayingana bihagurutsa akabizana n’i Bulayi mu manama asenya ishyirahamwe IBUKA yo mu Bubiligi, ubundi akabikorera kuri izi mbuga. Ibyo bikaba bigaragaza neza ko imikorere nk’iyo iri mu nshingano yahawe. Iby’uko FPR yiyemeje kwikiza abanze kuyiyoboka mu batutsi ibahindura abahutu, ni na byo biri ku isonga mu nzangano n’imanza zadutse muri IBUKA yo mu Bubiligi.

Mu rwego rwo kwerekana ubututsi bwabo “butavangiye”, bamwe mu batutsi bakoreshwa na FPR baherutse kwadukana kuri izi mbuga ubushakashatsi bushya bwiswe “gastronomie tutsi”. Byongeye kandi, bamwe muri abo batutsi ubu n’ubunyarwanda baraburenze bahinduka abayahudi(Kushiites ) bibumbiye muri Havila. Abatutsi b’abanyarwanda bayirimo hafi ya bose ni “abayoboke” ba FPR.

Aho rero ibyo padiri Fortunatus Rudakemwa avuga bigirira ishingiro, ni uko umututsi FPR imaze guhindura umuhutu, bashobora kumwica, kumufunga se, kumwambura utwe,... maze abandi batutsi bagasa n’abumva ko bisanzwe; ko umuhutu yahura n’izo ngorane umusonga we ntubabuze gusinzira. Niba kwica, kwambura, gukenesha no kurenganya umuhutu bigaragara nk’ibyemewe imbere y’abatutsi bamwe n’imbere y’ubutegetsi bwa FPR ndetse n’imbere y’abahutu bahindutse “bucye kabiri”, ni ukuvuga ko hari ikibazo cy’akarengane tutagomba kurenzaho uruho rw’amazi. Aha ni ho nsanga inyandiko ya Rudakemwa ifite ireme ikaba ikwiye kwitabwaho.

Lunari na FPR bihurira he ku kibazo cy’amoko?

N’ubwo LUNARI nta gisubizo yahaye kiriya kibazo nk’uko twabibonye, nibura yo yagize ubutwari bwo kugitega amatwi iracyumva. Yemwe ndetse Umwami yanashyizeho impuguke zo kucyiga. FPR yo ntigikozwa. Ku bwayo ntikibaho, nta mwanya yagiha kuko ngo nta moko akibaho. Yagiye he?

Lunari kimwe na FPR, bavuze ko nta bwoko bubaho. Nyamara intego y’ingoma ya cyami iguma kuba “Imbaga y’inyabutatu ijya mbere”. Mu gihe abahutu binubiraga kuvutswa uburenganzira bumwe na bumwe, nta mushefu w’umuhutu wariho, hariho abasushefu na bo bake. Muri icyo gihe i bwami bemezaga ko nta muhutu warenganaga, ko ari umwuka mubi wazanwaga n’abantu bagombaga guhanwa nk’abagome kubera umwiryane w’amoko atanabaho bakururaga muri rubanda rw’Umwami! Mu gihe ikibazo cy’amasambu cyavugwaga, bigaragara ko abahutu bari muri benshi bayavukijwe (dore ko n’ubundi ari na bo benshi mu gihugu), i bwami bo bavugaga ko ibyo nta shingiro bifite, ndetse ko ari ubwa mbere babyumvise. Mu gihe abahutu binubiraga kutajya mu mashuri no mu butegetsi, i bwami bavugaga ko bakwiye kugena abakandida boherezamo, kuko ngo nta wigeze abaheza. Uko byagenze ibara umupfu. Mu ikubitiro, abakoloni b’icyo gihe bashyigikiye umurongo umwe na leta yariho y’Umwami. Maze barayishora na yo irushaho kwihuta yayobye igeze mu rwobo bayivanaho amaboko. Uko byaje kurangira ni agahinda.

FPR na yo rero, mu gihe idahwema kwemeza ko nta moko ariho, ntibura kuvuga ko habayeho itsembabwoko, kandi ni koko. Ariko iyo muri gacaca abahutu biciwe na FPR bavuze ibyabo, ubutegetsi bwihutira kubabwira ngo “vuga uvuye aho”. Abatutsi biciwe na FPR bo ntibanatinyuka kubihingutsa kuko bahita babita abahutu bikaba bihwaniyemo. Mu gihe bavuga ko nta moko ariho, ntibibuza ko havugwa “ingengabitekerezo ya jenoside”, kandi na yo ngo ni indwara yihariwe n’abahutu kandi batakibaho! Kuko ngo nta bwoko bukirangwa mu Rwanda.

Bamwe bakunze kwikoma ikigega cy’abacitse ku icumu. Iki ubundi cyari mu bintu bitagoye gusobanura, iyo kidahurirana n’ivanwaho ry’ikigega cyari gisanzweho cyo gufasha abanyeshuri batishoboye muri rusange. Kubera ko itsembabwoko ryakozwe na leta yariho muri 1994, nta wajyaga kurakazwa no kubona iyayisimbuye igerageza kugoboka imfubyi n’abapfakazi ndetse n’ibimuga byasizwe iheruheru na leta yayibanjirije kuko burya leta irakomeza. Iyo ikigega nk’iki kibayeho, ariko leta ntiyite ku bibazo by’abandi bana b’abakene nk’abavuye i Burundi, i Bugande, muri Tanzaniya, Congo n’ahandi ndetse n’abana b’abahutu bari basanzwe mu gihugu ubu batishoboye, kubuza Rudakemwa kwamagana akarengane k’abahutu byaba ari ukwigiza nkana. Abahutu ni abenegihugu nk’abandi. Na none sinabura kubaza Rudakemwa impamvu avuga abahutu gusa. Ariko kandi ni uburenganzira bwe. Ashobora kuba ari bo azi kandi abana na bo. Mu by’ukuri igikwiye kuzirikanwa si Padiri Rudakemwa ku giti cye, aho avuka, uko atekereza, n’ibindi. Ni ngombwa kureba niba ibyo avuga, uko yabivuga kose, ari ukuri. Kubizimanganya, kuvuga ko abantu bareshya kandi atari byo, ni ukugwa mu mutego w’Inteko nkuru y’igihugu yo muri 1958. «Le conseil supérieur recommanda une fois de plus que l’on pose davantage de candidatures (de hutu sic) soit pour accéder à des charges politiques et administratives, soit pour que des étudiants puissent bénéficier de bourses d’étude». (Kalibwami J. Op. Cit, p454).

Na none gusiba ubwoko mu ndangamuntu, ariko agakomye kose uti “ni ba bandi bo kwa Habyarimana”, “ni ab’ino”, “kwanza wowe ibyawe ntibisobanutse” (bashaka kuvuga ko burya ushobora kuba uri n’umuhutu), ni ikimenyetso cy’uko ubwoko ari bwo bushingirwaho mu kubona uburenganzira buri munyarwanda wese ubundi agenerwa n’amategeko. Ndetse nshobora kwemeza ndashidikanya ko abahutu mu Rwanda, n’ubwo bagira imyanya bate, bari ku murongo wo hasi mu busumbane buranga u Rwanda muri iki gihe. Ndetse, n’abahawe imyanya tubona mu nzego zinyuranye, ni kimwe na ba bahutu bari abagaragu b’i bwami, bashingwaga imirimo nzamura gihugu, ariko bagahishwa amabanga. Ibyo na none babisangiye n’abatutsi barokotse itsembabwoko. Icyakora aba icyo barusha abahutu, ni uko bamwe muri bo beruye bakivovota, bakicwamo bamwe kimwe n’abahutu bicwa nk’intama. Abo bacikacumu iyo imbaraga zo guhangana zibashiranye, akenshi ababishoboye bahunga igihugu. Na none ariko kuko mu barutashye harimo abo bafitanye amasano, habaho ubwo bamenye amabanga y’igihugu ndetse n’abategetsi hakaba ubwo biniguye batabikanga cyane. Ibyo ariko ntibibahindura abagenerwamurage b’ingoma. Baravundaguzwa kimwe n’abahutu, bakicwa ntibabazwe. Impfu z’abarokotse itsembabwoko ziri muri urwo rwego, kandi ntizibabaza leta kuko nta cyo ibikoraho. Ahubwo irazitwaza kugira ngo irangize imanza zimwe ifitanye n’abahutu. Ibi byarabaye aho mvuka i Rukumberi ndumva nta watinyuka kumpakanya.

Mbese abahutu bose ni abicanyi?

Sinemeranya n’abahamya ko abatutsi bishwe n’interahamwe gusa, kuko atari byo. Ibi byaba ari ukwirengagiza uruhare rw’abaturage benshi bbakoreshejwe n’ubutegetsi mu kwica cyangwa kwicisha abaturanyi babo ku misozi. Nyamara ariko kwemeza ko abo baturage bose bijanditse mu bwicanyi kwaba ari ukwirengagiza ko abarokotse hafi ya bose babikesha ahanini guhishwa no gutabarwa n’abaturanyi babo bari bitandukanije n’ubwicanyi. Ibi ni byo Rudakemwa avuga, agira ati : «Iyo abahutu bose bahaguruka nk’umuntu umwe, mu batutsi bari mu Rwanda nta n’iyonka yajyaga kurokoka».

Ndakomeza ariko nibutsa ubishaka wese, ko hashize imyaka 14 itsembabwoko ribaye. Umwana w’umuhutu wavutse muri 1994, ubu akaba akiri muri Kongo n’umuryango we, FPR imwita umwicanyi.  Gihamya y’ibyo ni disikuru yo ku wa 07 Mata 2007 Perezida Kagame yavugiye i Murambi ku Gikongoro. Nta wuribagirwa amagambo yavuzwe na Sezibera Richard ku itariki ya 27/11/2007 kuri BBC ubwo yasubizaga Mme Alison Desforges wari umaze kwemeza ko interahamwe zisigaye muri Congo zibarirwa ku ntoki, ko hasigayeyo urubyiruko n’abarwanya leta batakoze génocide. Sezibera ati : «Ntabwo kuba uwashinze Kiliziya gatolika yarapfuye bisobanuye ko abamukomokaho batakiri abagatorika». Aya magambo yanyibukije aya CDR igira iti «Inyezi ntibyara ikinyugugunyugu» cyangwa aya RTLM hagati mu itsembabwoko ngo «Ukubita imbeba ntababarira n’izihaka». Yananyibukije ayo Kagame Pawulo yabwiye Jeune Afrique ngo “umwana w’umujenosideri na we aba ari umujenosideri”.

Ibi ni ngombwa kubigarukaho kuko byerekana ukuntu FPR ifata abaturage bo mu bwoko bw’abahutu. Kuri yo, abahutu bose n’abazabakomokaho bose ni abicanyi. Niba rero umuhutu agomba kwicuza ibyaha bye, akicuza iby’abasekuruza be ataretse n’iby’abazamukomokaho , biragoye kwirengagiza ibikubiye mu nyandiko ya Rudakemwa. Ariko cyane cyane biragoye kwirengagiza urwango umuhutu uboheye muri iyo nzoberanyo yagirira ubutegetsi bwa FPR n’abatutsi bwitirirwa. Ikintera impungenge kurushaho ni uko kuva nabaho, nacyurirwaga ubuhake bwakozwe n’ingoma ya cyami ntigeze menya, nkurira muri iyo “frustration” ari na yo yanteye kuyoboka FPR ubwo yavugaga ko irwanya ubutegetsi bwimakazaga izo ncyuro ntigeze nemera.  Ibi byambayeho ni nde mututsi bitabayeho? Yibwira se ko uko yari ameze icyo gihe, abandi bari mu bibazo nk’ibyo yarimo icyo gihe batamera nka we? Mu gifaransa baravuga ngo “les mêmes causes produisent les mêmes effets”(Impamvu zisa zitera ingaruka zimwe).

Imvururu zo muri 1959, intambara yo muri 1990 n’itsembabwoko ryo muri 1994, byose bifite inkomoko mu gupfukiranwa (frustrations) kwagiye gukomoka mu myumvire y’ubutegetsi bwa cyami n’ubwa Republika nk’uko bwagiye bukurikirana ariko bukaba bukomeje gusa kandi ntacyo bupfana kuko ubundi repubulika n’ubwami byakabaye bitandukanye. Igihuza ubu butegetsi bwombi ariko ni uko buri gihe bwagiye bwiharirwa n’ubwoko bumwe. Lunari yari intutsi mbere ya byose, na FPR ikaba ari uko. MDR-Parmehutu yari imputu mbere ya byose na MRND-Muvoma yari uko. Uvuze umututsi rero, ntiyibagirwa n’umuhutu, nta bundi buryo bwo kubivuga kuko ni ukuri guca mu ziko ntigushye. Muri bene ubwo butegetsi bushingiye ku moko, abantu bo mu bundi bwoko binjijwemo baba bahawe ubuhake. Si abagenerwamurage ahubwo ni nka ya nyana y’intsindirano yonka ariko ikazira gutsimba. Nzi ko hano hari abazambwira ngo muri FPR harimo abahutu kandi bakaba mu nzego zinyuranye z’ubutegetsi. Nyamara si bo ba nyir’ubutegetsi kuko nyir’ubutegetsi ari ubashyiraho. Uwo se ni umuhutu cyangwa ni umututsi? Mu Rwanda rwacu nta saranganyabutegetsi riharangwa ngo ubutegetsi nyubahirizategeko bugenzurwe n’ubutegetsi nshingategeko kandi bwose bwubahe ubutegetsi bw’ubucamanza. Usanga leta ari umuntu umwe n’agatsiko ke. Lunari y’Umwami nyir’inka n’ingoma ntaho itandukaniye na FPR na nyirayo wahindutse nyir’urupfu n’ubuzima. Bose kimwe, uwo bemereye kubaho abaho, ibindi ni ukubizirikana ukazunguza umutwe.

Mpakanye ubugome!

Nanze gushyigikira ko mu Rwanda habaho ba nyamupfa ntibarire. Nanze kogagiza ikibi ngo nkunde nserukane na “bene wacu” duhimbarwa mu mafuti. Ni byo, ku itariki ya 6 Mata 2005 nifatanije n’abanyarwanda bibukaga ababo bishwe kuri iyo tariki muri 1994. FPR yitwikiriye bamwe mu batutsi yarabinjijije n’ubu yabigize incyuro. Icyo bibeshyaho ariko ni uko bibwira ko nabikoze mu rwego rwa politiki. Nsanga mu gihe cyose abantu bazahumiriza bakemeza ko ku itariki ya 6 Mata 1994 nta cyabaye nta n’ikigomba kwibukwa, hazaba hasigaye gato ngo inkongi yongere igurumane. Na kuriya FPR itoteza ababyibutse burya ni ukwibuka. Mbese harya umwana wa Habyarimana aririye se si uburenganzira bwe? Kuki se ahubwo igihugu kitakwibuka umuntu wakibereye perezida? Ubwo se Kagame washyizeho Komisiyo yo gucukumbura iby’urupfu rwa Habyarimana ni we wamwibagiwe? Ariko ubwo mubona niba perezida asuzugurwa kugeza n’aho batibuka n’umunsi yapfiriyeho, umuturage nyarucari hari uzamenya uko yaraye, uko yaramutse, uko yapfuye n’icyo yazize?

Aha ni ho mbona ibisobanuro by’impfu zidasobanutse za hato na hato zibera mu Rwanda kuva FPR yafata ubutegetsi. Kwica undi ntibikizira. Uwapfuye bamuhinga ku musibo ndetse nta n’uba akibuka ko yabayeho. Aho bikabiriza ariko ni uko n’ugerageje kumwibuka iyo badasangiye ubwoko bamuhindura iciro ry’imigani.

None se niba jyewe uri hanze y’igihugu banyamagana ngo nibukanye n’abibuka Habyarimana ndetse bwacya ku itariki ya 7 Mata bikanabazindura kunyirukana mu cyunamo cy’abatutsi bene wacu, ubwo umuturage wo mu Rwanda watinyuka kuganira ku kibazo cy’abahutu n’abatutsi yarara akaramuka? Jye rero aho umunyarwanda wese azibuka uwe wishwe cyangwa se wanazize indwara nkabimenya, nzajyayo. Abanyarwanda barakubititse bihagije ku buryo uwabona uko afasha undi akanamuba hafi yabuze uwe adakwiye kuzuyaza.

Aha ni ho ngayira by’umwihariko amagambo ya Dr Murigande Charles utinyuka gushinyagura ngo Col Cyiza Augustin yasanze bene wabo muri Congo kandi azi neza ukuntu Cyiza yiciwe i Kami n’abasirikare bo mu ngabo za FPR. Biba bibi cyane iyo bivuzwe n’umuntu uvuga ko ari umukristu nyamara akarenga agatandukanya “ukuri kw’impamo” n’ ”ukuri kw’Imana”. Cyiza se ntiyasenganaga na Murigande mu itorero rimwe? Agashinyaguro ka Murigande ariko karamenyerewe. Mu mezi ashize igihe abacitse ku icumu bicwaga umusubizo, yarihanukiriye atangariza radiyo Okapi ya Monuc ikorera muri Congo ngo mu Rwanda hari guverinoma y’abacitse ku icumu! Ibyo bikaba bisa no kwemeza ko abacitse ku icumu bafite uruhare mu iyicwa ryabo kuko baba bafite ubushobozi buhagije bwo kwirindira umutekano. Niba rero kuba umututsi ari ugushyigikira imyitwarire nk’iyi yo kwimakaza urupfu n’akarengane no kubisingiza iyo bigiriwe abandi, mpakanye ubugome nivuye inyuma, nanze kuba umwe muri abo maze ubishaka azance mu bitwa “abacu” ariko kandi ntibazatinda kubona ko bibeshye n’ubwo bitazabura kumbabaza.

Icyo nifuriza abana bose b’u Rwanda

Aho bigeze, ndasanga abacitse ku icumu nanjye ntikuyemo bakwiye kurekera aho kwemera kuba imbata za FPR kuko igira uko igenda kandi nk’uko nabivuze bakaba atari abagenerwamurage. Nyuma y’aho ubutegetsi bw’abahutu bwabateje bamwe mu bahutu bari baturanye bakabatsembera imiryango, ubu icyo FPR ikora ni ukubateranya n’abahutu babahishe cyangwa bakabatabara.

Nyamara ku rundi ruhande, nta cyo FPR ibamarira uretse na none kubateranya hagati yabo ubwabo bagahora baryana bapfa ubusa. Ubwo ni ko FPR yiruka isi yose ibasabisha imfashanyo, ibitwaza bo n’amagufa y’ababo amenshi acyanitse ku gasozi kuko leta yanze ko yashyingurwa, maze amafaranga aturutse muri izo nkunga bakayakoresha mu kubaka Kigali y’abifatiye leta. Dore nk’ubu mu Rwanda harabarurwa imiryango 69.685 y’abacitse ku icumu batagira aho bataha. Abo ntibiga kuko batariho. Aha ni na ho ntumvikanira na Padiri Rudakemwa iyo agerageza kwerekana ko ikigega cyitiriwe abacitse ku icumu kibagezaho imfashanyo koko. Ahubwo kukibitirira bishobora no kuba ubundi buryo bwo kubateranya n’abahutu babanaga mbere ya 1994. Naho ubundi Padiri Rudakemwa mubwije ukuri, ntayobewe aho amafaranga y’icyo kigega ajya. Mu gihe yayoboraga Seminari y’i Cyangugu, yiboneye we ubwe ukuntu icyo kigega n’abakozi bacyo cyahembaga ari bo bamamazaga FPR maze amafaranga akivuyemo akaba ayo kugura abayoboke. Abacitse ku icumu rero nibasigeho kwiteranya n’ababafashije kurokoka ejo batazaba nka wa wundi wabonye isha itamba agata n’urwo yari yambaye.

Abahutu na bo, bakwiye kurekeraho kwikoma umututsi cyane cyane uwacitse ku icumu, bakababazwa ahubwo n’uko bamwe muri bo bashowe mu bwicanyi bwibasiye abatutsi kandi mu by’ukuri nta cyo bungukiyemo. Bikijije abatutsi babanaga basangira akabisi n’agahiye none hadutse ababanena. Ubwo se koko barungutse? Nibave ku giti dore umuntu. Umwanzi wabo ni ingoma ya FPR si abatutsi. Ni ingoma ngome irimo abatutsi nanjye ndabizi ariko burya iyo bayitiranya n’abatutsi muri rusange birambabaza. 

Abatutsi muri rusange bakwiye kumenya ko inkoni ikubise mukeba bayirenza urugo. Ubutegetsi bwa FPR busuzugura abahutu naho abatutsi bukabahindura ibikoresho by’ubwicanyi n’ubundi bugizi bwa nabi, bakwiye guhumuka bakabwitarura amazi atararenga inkombe. Kuko ibyo bakoreshwa none ejo bashobora kuzabikorerwa. Kagame Pawulo yarabyivugiye i Rukumbeli ati “Iyi si ntigira imbabazi”. 

Byaba kandi biteye agahinda niba bamwe mu mpunzi zo hambere zasuzuguriwe i Bugande, zigasuzugurirwa i Burundi zizira ivangura, zimakaje uyu munsi ivangura mu gihugu zikesha imivu y’amaraso ya bene wabo. Nibahaguruke bamagane ivangura aho ryaturuka hose kuko ari ryo ryica, rigatera ubupfubyi ritaretse n’ubuhunzi.

Leta ya FPR na yo ndayibwira. FPR nayibayemo tuza gupfa nk’ibi byose narondoye. Iyo iza gushyira mu bikorwa imigambi yavugaga, nta banyarwanda baba bakibarizwa mu buhungiro. Padiri Rudakemwa Fortunatus ntiyajyaga kwandika nka biriya ahubwo yajyaga kugira ati : “Rwanda : après la pluie le beau temps”. FPR rero ikwiye guha ihumure abaturage bose, ikabaha uburenganzira bungana kandi bemererwa n’amategeko. Igatinyuka igashyira mu kwemera kwayo ko n’abahutu ari abantu, ko abacitse ku icumu ari abantu maze abanyarwanda muri rusange bakaba magirirane. Ibyo bizaha icyizere FDLR bahora baterana amagambo kandi n’iyo leta izagira intege zo kwegera FDLR baganire nk’abantu ndetse b’abanyarwanda. FDLR burya ni abantu. Ariko nibakomeza kubambura ubumuntu babita “abajenosideri”, “negative forces”, “abagatolika bakomoka ku bandi bagatolika”, “abana b’abajenosideri”,... bazahinduka ikibazo kandi gishobora kuzarangira nabi. Ibi kutabivuga ubu byaba ari ukugoma no guhemuka. Sinshaka kuzavuga ejo ngo “Quid facerem?” (Qu’aurais-je pu faire?). Nyamara nkabivuga nta cyo nkiramiye.

Abwirwa benshi akumva bene yo.

Déogratias Mushayidi

i Buruseli, 11/12/2007